Sudan'ın geniş petrol ve altın kaynaklarını kim kontrol ediyor?

Sudan’da üçüncü yılına giren iç savaş, ülkeyi ordu ile paramiliter Hızlı Destek Kuvvetleri (HDK) arasında yıkıcı bir iktidar mücadelesine sürükledi.

Ülke genelinde derinleşen çatışma, Sudan’ın 18 eyaletinde 9,5 milyondan fazla insanı yerinden ederek dünyadaki en büyük zorunlu göç krizini ortaya çıkardı.

Aynı zamanda milyonlarca Sudanlı, giderek ağırlaşan koşullar nedeniyle açlık tehlikesiyle karşı karşıya bulunuyor.

Popüler Gazete'nin Mohamed A. Hussein and Marium Ali imzalı analizden aktardığına göre Sudan aslında halkını besleyebilecek kapasitede petrol, altın ve geniş tarım arazileri gibi son derece zengin doğal kaynaklara sahip.

Ancak bu kaynakların bulunduğu bölgelerdeki çatışmalar, kontrolün sık sık el değiştirmesi ve savaş ekonomisinin yarattığı belirsizlik, bu zenginliğin halkın lehine kullanılmasını imkânsız hâle getiriyor.

Sudan'da kim neyi kontrol ediyor?

Ordu, başkent Hartum’un yanı sıra Nil Nehri kıyısındaki diğer kritik kentleri ve Kızıldeniz’e açılan stratejik liman kenti Port Sudan da dahil olmak üzere ülkenin kuzey ve doğusunun büyük bölümünü kontrol etmeyi sürdürüyor.

Öte yandan HDK yaklaşık 18 aydır kuşatma altında tuttuğu Kuzey Darfur’un başkenti Faşir’i 26 Ekim’de ele geçirerek, Darfur’un batısındaki kontrolünü pekiştirdi.

Bu adım, HDK'nin batıdaki güç konsolidasyonunu tamamlaması ve bölgesel ticaret yolları üzerinde daha fazla söz sahibi olması açısından kritik bir dönüm noktası olarak değerlendiriliyor.

Sudan'ın başlıca ihracat ürünleri neler?

Sudan ekonomisi ağırlıklı olarak petrol, altın ve tarımsal ürünler üzerine kurulu.

2023 yılında ülkenin toplam 5,09 milyar dolarlık ihracatının en büyük payını ham petrol ve altın oluşturdu.

Dünya genelinde gıda ve içecek endüstrisinde stabilizatör ve emülgatör olarak yaygın şekilde kullanılan, ayrıca ilaç, takviye ve kozmetik sektörlerinde de temel girdilerden biri olan susam tohumu ve arap zamkında Sudan dünyanın en büyük ihracatçısı konumunda.

Tarımsal kaynakları kim kontrol ediyor?

Sudan’ın coğrafyası, her yıl taşarak çevresindeki tarım arazilerini besleyen Nil Nehri tarafından şekilleniyor.

Beyaz Nil ile Mavi Nil’in Hartum’da birleşmesiyle oluşan ana Nil nehri, ülkenin tarımsal üretim omurgasını belirliyor.

Sudan topraklarının yaklaşık yarısı otlaklardan oluşuyor; bu geniş alanların büyük kısmı ülkenin güneyine uzanıyor ve Hartum civarında son buluyor.

Meralar, hem hayvancılık hem de hayvancılığa dayalı ihracat sektörünü desteklediği için stratejik öneme sahip. Bu geniş otlakların kontrolü ise ordu ile HDK arasında neredeyse eşit şekilde paylaşılmış durumda.

Sudan’ın verimli tarım arazileri ise büyük ölçüde Mavi Nil ile Beyaz Nil arasında, Gezira eyaletinin bulunduğu bölgede yoğunlaşıyor.

Ülkenin en büyük sulama projelerinin yer aldığı bu tarımsal merkez, halihazırda silahlı kuvvetlerin kontrolü altında. Bu durum, orduya hem stratejik hem de ekonomik bir avantaj sağlıyor.

Petrolde söz sahibi kim?

Sudan’ın temel gelir kaynağı uzun yıllardır petrol ihracatı oldu.

Üretim, 2001-2010 döneminde günlük 200 bin varilden 500 bin varile kadar yükselerek ülke ekonomisinin omurgasını oluşturdu.

Ancak 2011’de Güney Sudan’ın bağımsızlığıyla Sudan, petrol rezervlerinin yaklaşık %75’ini kaybetti ve sektör adeta çöktü.

ABD Enerji Bilgi İdaresi verilerine göre, 2023’te üretim günlük 70 bin varile kadar geriledi.

Buna rağmen Ekonomik Karmaşıklık Gözlemevi, ham petrolün 2023’te hâlâ Sudan’ın en büyük ihracat kalemlerinden biri olduğunu ve 1,13 milyar dolarlık hacmiyle ülkeyi dünyanın en büyük 40. ham petrol ihracatçısı konumunda tuttuğunu belirtiyor. 

2024 yılı itibarıyla Sudan’ın petrol rezervlerinin 1,25 milyar varil, doğal gaz rezervlerinin ise 3 trilyon fit küp olduğu tahmin ediliyor; ancak ülke neredeyse hiç doğal gaz üretmiyor ve tüketmiyor.

Sudan’ın petrol sahalarının çoğu, Güney Sudan sınırına yakın güney bölgelerde bulunuyor ve iki ülkenin petrol ekonomileri birbirine bağımlı durumda.

Bu sahaların büyük bir kısmının bugün HDK kontrolünde olması, savaşın ekonomik boyutunu daha da karmaşık hale getiriyor.

Petrol sektörü, ülkenin orta ve kuzeyindeki beş rafineri tarafından destekleniyor. Bunlar arasında en büyüğü olan Hartum rafinerisi, Ocak 2025 sonu itibarıyla Sudan ordusunun kontrolünde. Ordu aynı zamanda daha küçük ölçekli Port Sudan rafinerisini de elinde tutuyor.

Güneydeki sahalardan gelen ham petrol, Sudan ve Güney Sudan petrolü için kritik bir güzergah olan Port Sudan'ın güneyindeki Bashayer ihracat terminaline boru hatlarıyla taşınıyor.

El-Ubeyd'den Port Sudan'a uzanan hat ise büyük ölçüde ordu kontrolünde.

Altında durum ne?

Sudan, Afrika’nın önde gelen altın üreticilerinden biri; yataklar ülkenin kuzeydoğusu, merkezi ve güneyine yayılmış durumda.

Doğu Sudan’daki altın rezervlerinin büyük bölümü ordu kontrolündeyken, orta ve güneybatıdaki sahaların çoğu HDK’nin elinde bulunuyor.

Altın üretiminin büyük kısmı, yüz binlerce kişinin geçim kaynağı olan ancak devletin düzenleyici mekanizmalarından büyük ölçüde bağımsız çalışan küçük ölçekli, el işçiliğine dayalı madencilik faaliyetlerinden geliyor.

Savaşın 2023’te patlak vermesinden bu yana altın sahaları ve ticaret yolları, çatışmanın her iki tarafı için de kritik bir finansman kaynağı haline dönüştü.

Çatışmalara rağmen Sudan’ın altın üretimi 2022’deki 41,8 tondan %53 artarak 2024’te 64 tona yükseldi ve ülke bu üretimden 1,57 milyar dolarlık yasal ihracat geliri elde etti.

Buna ek olarak, savaş döneminde hızla büyüyen ancak hacmi belirlenemeyen bir karaborsa altın ticareti de devam ediyor.

Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) 2023 yılında Sudan’ın 1,03 milyar dolarlık altın ihracatının %99’undan fazlasını aldı.

Bu durum, Sudan altınının BAE üzerinden küresel piyasalara açıldığını ve ticaret ağlarının bölgedeki güç dengeleri üzerinde doğrudan etkili olduğunu gösteriyor.

Sudan'ın başlıca ticaret ortakları kimler?

Sudan’ın ihracatının yaklaşık yüzde 80’i Asya pazarlarına yönelirken, Avrupa’nın payı yüzde 11, Afrika’nın ise yüzde 8,5 düzeyinde kalıyor.

Bu dağılım, Sudan ekonomisinin ağırlıklı olarak Asya merkezli ticaret hatlarına bağımlı olduğunu gösteriyor.

2023 yılı verilerine göre BAE, Sudan’ın açık ara en büyük ticaret ortağı oldu.

Sudan’daki iç savaş ve güç mücadelesi, ülkenin zengin doğal kaynaklarını ve stratejik ticaret yollarını hem bir gelir kaynağı hem de çatışma alanı haline getiriyor.

Petrol, altın ve tarım ürünleri, hem RSF hem de ordunun ekonomik ve siyasi üstünlük sağlama çabalarının merkezinde yer alırken, halkın büyük kısmı yerinden edilmiş ve açlık tehdidiyle karşı karşıya kalıyor.